Yth esen vy yn Wisconsin bys dy’ Lun, ha wosa dehweles tre yth esa meur dhymm dhe wul, ytho ny yllis vy postya bys hedhyw.

An 13ves Goel Kernewek ha Lowender Keltek Blydhenyek yn Penn Moenek o barthusek. Eth studhyer a omrolyas yn ow klas Kernewek ena, diwweyth an niver a waytis vy. An studhyoryon a dheuth dhiworth lies stat -- Michigan, Illinois, hag Indiana keffrys ha Wisconsin -- ha rag peswar po pymp anedha hemm o aga kynsa blas a Gernewek. Dell grysav, lowen ens an studhyoryon gans an klas, hag yma govenek dhymm may fo synsys arta y’n vlydhen a dheu. Yma hwans dhe nebes a’n ordenoryon a ystynna an klas tamm ha tamm bys pan vo Pennseythun Gernewek gwir.

Y’n gwettha prys, an gewer o drog dy’ Sadorn ha dy’ Sul, mes byttele yth esa meur dhe weles ha dhe wul yn Penn Moenek. Splann o gweles baneryow kernewek ow neyja yn pub le: yth esa baner Sen Pyran a-dherag ogas ha pub gwerthji, boesti, hag artva (art gallery y’n dre. Dell skrifis vy kyns, Penn Moenek yw kresenn wonisogethek kernewek-amerikanek, ha’y drigoryon a woer meur a’ga ertach kernewek, ha goethus yns anodho.

Yma lies boesti y’n dre, hag orth ‘Blas Penn Moenek’ y hyllys sampla boes dhiworth pubonan anedha. Yth esa boes kernewek ena, mes nyns o henna gwrys yn arbennik rag an Goel: y hyllir prena pastiow yn Stret Ughel an dre pub dydh oll. Yn ow tri dydh ena, my a dhebras tri fasti dhiworth tri boesti diblans -- hag a’s holyas gans tri figgy hobbin. Yn Penn Moenek, y tybrir pastiow gans ‘sows chili’ arbennik, neppyth gans blas ynter sows marinara ha salsa.

Yth esa ynwedh ilow dhe’n Goel, a lies sort. Tom Lewis, ‘pennlinenner’ an keskan nos Sadorn ha ‘Nos Diwotti’ orth Pendarvis nos Wener, a ganas morganow (sea shanties) hengovek ha’y ganow y honan. Marion Howard a dhyskas klas dy’ Gwener y’n kanow hengovek a Gernow. Jim Wearne a dheuth dhiworth Chicago gans y ganow an werin. Yth esa ynwedh ilow hengovek kembrek ha keltek gans Danny Proud ha Turner Collins.

Splann o bos rann a’n lowender ma, ha lowen vydhav mar kallav dehweles yn 2006 rag an 14ves Goel Kernewek. My a woer meur ras dhe Bill Benallack ha Dick Baker, keffrys hag ordenoryon an Goel, rag restra an klas kernewek hag ow dri dhe Benn Moenek hevlyna. 

Drog yw genev na wrug vy postya de po dygynsete -- yth esov lemmyn yn Wisconsin, may fydhav ow tyski Kernewek dy’ Gwener ha dy’ Sadorn avel rann an 13ves Goel Kernewek ha Lowender Keltek Blydhenyek yn Penn Moenek. My a neyjas dhe Milwaukee nyhewer, hag yth esov lemmyn ow kodriga gans ow thas yn Racine kyns lywya dhe Benn Moenek an dohajydh ma. Ny wonn a po spas dhymm a bostya dhe’m blog ha my ena, mes heb mar my a bost neppyth a-dro dhe’n darvos pan dhehwelav dy’ Sul.

An gewer hedhyw yw pur dhrog – yth esa hager awel, lughes, ha taran an myttin ma -- ytho yma govenek dhymm may hwrello gwellhe kyns an Goel Kernewek dhe dhalleth ternos vyttin. Ynwedh ny vynnav lywya yn kewer a’n par na! Ny wonn hwath py lies den a vydh y’m klas a-vorow, mes my a wayt may fo nebes studhyoryon nowydh ena, keffrys ha’m dew studhyer KDL usi ow tos. Hevlyna, my a wra dyski dres dew dhydh -- dew our ha hanter pub dydh -- mes yma hwans dhe ordenoryon an Goel may hallo an klas ma tevi bys pan vo Pennseythun Gernewek gwir, an pyth a via splann.

Rag pella kedhlow a’n Goel, kewgh omma, po holyewgh an gevrenn a-is.

Omavonsyans diveth

 

Fatell vynnyn ni lenwel an gwagleow y’gan towlenn yethek? Honn o testenn an kuntelles synsys yn Kernow dy’ Sadorn, konsevys avel kynsa rann a gevres a guntellesow blydhynyek rag keskewsel a studh ha tenkys an taves Kernewek. Yth esov vy hwath ow hwilas pella derivadow a’n kuntelles, mes ny welis travydh a-dro dhodho dyllys y’n Gesroesweyth po y’n paperyow-nowodhow. Unn koweth neb eth di re skrifas dhymm ha leverel na veu travydh poes ervirys dhe’n kuntellys dy’ Sadorn, mes nyns en vy sowdhenys der an nowodhow ma.

Herwydh ow howeth, yth esa y’n myttin tri areth gans kannasow dhiworth Kembra, Alban, ha Manow, pubonan anedha ow kewsel a dowlenn yethek y vro y honan. Wosa li, an woslowysi a wrug diberth rag formya lies bagas-keskows, pubonan gans testenn arbennik: arwoedhow diwyethek, Kernewek y’n media, Kernewek yn adhyskans, ha dewis/gwruthyl furv savonek ha soedhogel rag an taves. Wosa henna, an woslowysi a omguntellas arta rag klywes sywyansow an keskowsow yn pub bagas.

Yma unn dra koynt a verkyas ow howeth: dell hevelis dhodho, yth esa lies den orth an kuntelles heb godhvos vydh a’n yeth Kernewek. Yn unn fordh, splann yw gweles bos hwans dhe dus heb Kernewek a dhyski moy a studh an yeth y’n jydh hedhyw. Mes yn fordh arall, drefenn na wodhya an dus ma meur a istori agan taves, res o styrya lies tra selyek dhedha, ha martesen nyns esa spas lowr may halla an Gernewegoryon freth keskewsel a daklow moy poes.

Nyns yw hemma derivas soedhogel a’n kuntelles -- ny wonn a po neppyth a’n par na dyllys -- mes martesen y fydh dhe-les dhe dus kepar ha my na yllens mos di yn person. Dell hevel, nyns o dydh istorek rag agan taves! Mes ni a wel an pyth a syw. Ha my a vynn dyllo pella kedhlow a’n hwarvos pan y’s degemmerav.

Ow kortos (Ow cortos?)

Unn furv skrifys savonek rag Kernewek?

 

...an dewisyans yn Almayn? Govynn pur dha yw henna! Res o dhymm oberi hedhyw, ytho ny yllyn mires orth sywyansow an dewisyans y’n bellowolok kepar dell vynnsen vy. Mes pur dhidheurek yns: an Unnyans (an CDU ha’n CSU) re gemmeras brassa rann an raglevow, mes ny wrussons i gwaynya kemmys dell re waytsens. An FDP, neb a vynn gul kesgovernans gans an CDU/CSU re waynyas a-dro dhe 10% a’n raglevow -- moy es dell re waytsens -- mes warbarth nyns eus dhe’n tri farti ma moy es hanter an esedhow y’n Senedh awos sywyans drog an Unnyans, ytho ny welyn kesgovernans ‘du-melyn’ yn Almayn.

Ottomma an sywyansow dell yns y’n eur ma (nyns yw pub raglev reknys; an kedhlow ma yw dhiworth Deutsche Welle):

Parti		Kansrann
CDU/CSU		35 %
SPD		34 %
FDP		10 %
Kledh		9 %
Re Las		8 %
Erell		4 %

Ytho, mar ny yll an FDP ha’n Unnyans gul kesgovernans, pandr’a hwer? Yma kows a lies possibylder:

‘Kesgovernans golowys-daromres’ (“Ampelkoalition”), henwys herwydh liwyow a’n tri farti a via ynno: rudh (an SDP), melyn (an FDP), ha gwyrdh (an Re Las). Dre weres an dhew barti arall ma, an SDP a’n jevia moy es hanter an esedhow y’n Bundestag, mes Guido Westerwelle, penn an FDP, re leveris na vynn y barti bos rann a gesgovernans a’n par ma.

‘Kesgovernans golowys-duromres’ (“Schwampelkoalition”). Henna a via kesgovernans gwrys gans an Unnyans (du yw aga liw y’n kammneves politek Almayn), an FDP (melyn), ha’n Re Las (gwyrdh). Mes my a dhout y fynno an Re Las kesoberi gans an withadoryon, po an FDP gans an Re Las.

‘Kesgovernans rudh-rudh-glas’, gwrys gans an SDP ha’n Re Las (an kesgovernans a-lemmyn) keffrys ha Parti an Kledh (rudh ynwedh yw liw Parti an Kledh, kepar dell yw liw an SPD, mes rag diblanshe an dhew barti ma yn mappaow ha tresennow, an media a wra devnydh a’n liw magenta po rudhlas rag Parti an Kledh). Dell hevel, ny vynn an SDP ha’n Re Las gul kesgovernans a’n par ma, ha ny vynn Parti an Kledh kesoberi gans an SDP.

‘Kesgovernans meur’: kesgovernans a’n dhew bagas bras, an Unnyans ha’n SPD. Nyns eus meur a wovenek y hallo an dhew bagas ma kesoberi, mes possibyl yw ni dhe weles kesgovernans meur -- an keth tra re hwyris kyns yn istori politek Almayn. Byttegyns, y teu an govynn, “Yn kesgovernans a’n par na, piw a via an Chansler, Schröder po Merkel?”

Unn dra yw sur: ha Schröder ha Merkel re omafydhyas dhe vos gwaynyer an dewisyans, neppyth a wra dhymm perthi kov a’n dewisyans lywydhel yn Amerika nans yw pymp blydhen, may hwrug Bush ha Gore an keth tra. Mes yma govenek dhymm na vo res dhyn ni gortos lies seythun kyns godhvos, kepar dell o yn Amerika yn 2000! Gwren ni gweles a’n pyth a syw...

Dewisyans almaynek 2005

Partiow hag ombrofyoryon almaynek

 

De y feu sysnys kuntelles arbennik yn Kernow may hylli tus keskewsel a studh agan taves y’n eur ma ha ri aga frofyansow rag avonsya an yeth y’n termyn a dheu. Ha’n governans yn Westminster ow profya meur a arghans rag dyski Kernewek y’n skolyow hag ystynna devyndhyans a’n taves yn bywnans kemmyn, dyllansow soedhogel, hag arwoedhyow diwyethek, yma hwans dhe lies Kerneweger a a sempelhe an mater dre dhewis unn furv skrifys savonek a’gan taves. Nans yw seythun y tellos nebes tus pysennek, gans an hwans a wul furv savonek an taves dre gessenyans (consensus) ynter devnydhyoryon a Gernewek Kemmyn, Kernewek Unys, Kernowek Unys Amendys, ha Kernuack Nowedga. Tus erell re naghas sina an pysennek ma, ow leverel bos gwell gansa dewis furv soedhogel an taves dre werinvotyans (referendum), may hallo tus ragleva rag onan a’n systemow lytherenniethek a-lemmyn. Hag yma tus erell hwath a dyb bos da lowr pesya gans taklow kepar dell yns lemmyn, gans lies fordh dhe skrifa ha kewsel agan taves, pubonan anedha aswonnys gans an governans avel furv ‘soedhogel’.

Ny yllis vy mos dhe’n kuntelles ow honan, ytho ny wonn y’n eur ma mar kwrug an Gernewegoryon ena dadhla an mater ma, ha mar kwrussons, a pe an gudynn yethek ma digelmys yn maner plegadow dhe pubonan (yma dout dhymm a henna!). Kepar ha lies Kerneweger tramor y’n eur ma, yth esov lemmyn ow kortos an sywyansow, gans nebes own! Mes pan glywav vy an pyth a hwyris y’n kuntelles de, hwi a yll bos sur my dh’y dhyllo omma.

Unn furv skrifys savonek rag Kernewek?

 

Hedhyw, wosa powes hir (wel, hir dhe lies redyer lel, dhe’n lyha) y tastallathas Matthi Clarke dyllo an nowodhow yn Kernewek der y wiasva Nowodhow Kernow. Matthi re hedhis y ober a-barth an wiasva yn unn brotestya erbynn an fowt a gesoberyans ynter skoedhyoryon an systemow lytherenniethek kernewek divers. Kynth yw hemma hwath kudynn kales y dhigelmi dh’agan kemmynieth, dehwelans Nowodhow Kernow yw nowodhow splann dhyn ni oll. 

Y’n diwettha dew bost y’n kevres ma, my re dhellos rol a’n henwyn-sewt ha henwyn-renk kernewek. Hedhyw y keworrav nebes geryow erell yw res rag deskrifa gwariow-kartennow:

Sowsnek		Kernewek
deal		ranna (v.)
shuffle		kemmyska (v.)
trump		tryghi* (v.)
meld		kuntelles (h. gor.)
trick		peder† (h. ben.)
Joker		Joker (h. gor.)

* Williams a brof ‘trumpya’ (f. 392)
† Williams a brof ‘tryck’ (f. 391)

Notennow:

Ranna, kemmyska, ha Joker a gevir yn gerlyver N. J. A. Williams. Rag trump ha trick, Williams a re geryow devedhys a’n geryow sowsnek; my re brofyas geryow erell omma.

My a ros an treylyans trygh rag an hanow trump, ytho an verb trump a dal bos tryghi.

Meld yw bagas a gartennow a’n keth renk po kevres a gartennow y’n keth sewt kuntellys gans an gwarier yn gwariow roemmi (rummy). Rakhenna, my a brofyas an ger kuntelles rag deskrifa bagas a’n par ma.

Yn Iwerdhonek, an ger rag trick (bagas a gartennow gorrys war an voes, onan gans pub gwarier, an bagas dien gwaynys gans gwarier an ughella kartenn) yw cúig ‘pymp’, rag (dre vras) yma pymp gwarier y’n gwari kenedhlek iwerdhonek Pymp warn Ugens (Twenty-Five). Yn Kernow, an gwari-kartennow kenedhlek yw Youker (po Ywker, martesen), gans peswar gwarier, ytho my a brofyas an treylyans peder rag trick. Kepar hag yn Iwerdhonek, byttegyns, y tevnydhir an ger ‘peder’ ynwedh yn gwariow kartennow kepar ha Skat may ma teyr kartenn yn pub peder.

Rag Joker, Williams a brof Joker, ha my yw unnver ganso. Nyns yw an Joker devedhys a’n Fol yn kartennow Tarokk, kepar dell leverir, ytho nyns yw styr ewn an hanow-kartenn sowsnek Joker ‘gesyer’. An Joker veu gwrys yn kynsa le avel kartenn arbennik rag an gwari Youker. An gwari ma a dheuth dhiworth Almayn, ha lytherennans hanow an gwari yn Almaynek yw Jucker, leverys ‘Youker’. Yn Youker, an ughella trygh yw Gwas an sewt trygh, henwys right bower ‘tiek an deghow’ (bower a dheu a’n ger almaynek Bauer ‘tiek’). Mes y’n nownsegves kansblydhen, gwarioryon Youker yn Amerika a geworras kartenn arall, an ‘gwella tiek’ (best bower), ughella hwath ages tiek an deghow, ha’n gartenn ma o pryntys treweythyow gans hanow an gwari skrifys warnodho: Jucker. Kyns nep-pell, hanow an gartenn veu sowsnekhes dhe Joker, hag imaj an gwas war an gartenn eth ha bos imaj fol. Ytho ‘Joker’ a via (dhe’m breus vy) gwell ages ‘Gesyer’ rag hanow a’n gartenn ma.

Gwariow kartennow ha kartennow-gwari I

Gwariow kartennow ha kartennow-gwari II

 

Dell woer lies a’m redyoryon, heb mar, Matthi Clarke, pennskrifer Nowodhow Kernow, re bowesas a’y ober a-barth an wiasva splann na, yn unn brotestya erbynn an strif y’n gemmynieth a Gernewegoryon a-dro dhe skrifa-kompoester an taves Kernewek. Mar kyllowgh hwi redya ha konvedhes an blog ma, sur ov hwi dhe woer yn ta an pyth may kowsav anodho. Yn mysk kemmynieth a neb kansow a Gernewegoryon, yma pymp furv skrifys a’n taves. I yw:

Kernewek Unys, system displegys gans R. Morton Nance ha tus erell y’n blydhynyow nownsek kans deg warn ugens;

Kernÿweug, lytherennieth kernewek gwrys gans Tim Saunders y’n blydhynyow deg ha tri ugens;

Curnoack po Kernuack Nowedga, an furv displegys gans Richard Gendall y’n blydhynyow peswar ugens;

Kernewek Kemmyn, system gwrys gans Dr. Ken George y’n blydhynyow peswar ugens; ha

Kernowek Unys Amendys, an system profys gans Dr. N. J. A. Williams y’n blydhynyow deg ha peswar ugens.

Oll an systemow ma a veu gwrys wosa meur a hwithrans a’n tekstow kernewek hengovek, hag yma dhe bubonan anedha ‘blas’ unnik hag arbennik. Gans pub lyver gramasek dyllys, yn py system pynag may fe, ni oll re dhyskas moy a istori agan taves. Gans pub hwedhel, romans, po bardhonek dyllys, yn py system pynag may fe, rychedh agan yeth re ynkressyas. Ha kynth eus meur a dhyffrans ynter Kernewek Unys ha Kernuack Nowedga, ynter Kernewek Kemmyn ha Kernowek Unys Amendys, kowsoryon freth a woer konvedhes pub furv oll a Gernewek heb meur a galetter. Mes nyns yw henna an kas, soweth, rag dallethoryon po Sowsnegoryon, neb a vir orth an liester lytherenniethek ma gans sowdhan hag euth.

Lemmyn, possibyl vo degemmeres meur a arghans dhiworth an governans may fo Kernewek dyskys y’n skolyow, arwoedhow diwyethek gorrys ryb an fordhow, ha taklow erell gwrys rag ughelhe aswonnvos an yeth yn mysk tus Kernow ha tus an bys oll. Mes yma kudynn: kales yw kavoes an skoedhyans soedhogel ma mar nyns eus unn furv soedhogel dhe’n taves. Ha ny vynn lies skoedhyer a’n systemow lytherenniethek kampoellys a-wartha kesoberi rag gul unn furv savonek -- mar nyns yw an furv na aga furv aga honan.

Kales vydh dhe Gernewegoryon dos ha bos unnver, heb mar. Res yw dhymm avowa ow bos pur lowen gans an furv a Gernewek ynno may skrifav, ha ny vynnav chanjya an system na po -- gweth hwath -- dastyski lytherennieth Kernewek herwydh rewlys nowydh wosa deg blydhen a studhya ha skrifa an taves. Mes, martesen res yw dhyn ni oll gul yndella, kales kyn fo, rag krevhe agan yeth lemmyn hag y’n termyn a dheu.

Yndella, dhe’n lyha, y krys unn bagas a Gernewegoryon, neb re dhallathas pysennek (petition) rag selya unn system-skrifa savonek rag an taves Kernewek. Y hyllir redya an pysennek omma.

Pandr’a dybav vy a hemma? Wel, govynn tykkli yw. Dell skrifis a-wartha, ny vynnav vy chanjya an fordh may skrifav Kernewek. Ha my a woer yn ta na vynn devnydhyoryon systemow erell chanjya aga Hernewek skrifys. My re dhyskas Kernewek dre KDL, y’n bennskol, ha dhe studhyoryon brivedh dres moy es eth blydhen, ha ny vynnav chanjya an fordh ynno may tyskav an yeth. Byttegyns, mar ny wren ni sevel warbarth, ni a wra koedha oll. Unnses an gemmynieth Kernewek yw moy poes ages agan hwansow personel agan honan.

Ny wra tus dyski Kernewek heb bos tan y’ga holonn a-barth an yeth. Ni oll a woer henna. Ni oll a glyw henna. Mes gans an tan ma, y teu treweythyow kryjyans, ha gans kryjyans y teu eythavoredh (extremism). Ha dell welyn ni y’n bys a-dro dhyn, gans eythavoredh y teu terroes.

Awos an eythavoredh y’gan kemmynieth, Kernewek re dheuth ha bos ges y’n bys hedhyw. Tus a dyb agan bos gokki rag assaya dastrehevel an yeth ma -- neppyth a vydh hwath gwir pypynag a wrellyn! -- mes i a dyb agan bos gokkia hwath rag na yllyn ni kesoberi ha bos unnver a-dro dh’agan yeth. Nyns eus saw tri po peswar kans a Gernewegoryon freth y’n norvys, ha ny yllyn ni bos rennys ne fella.

Yma kuntelles restrys dhe’n 17ves a vis Gwynngala ynno may hallo tus ri aga breus ha’ga thybyansow a-dro dhe studh rennys agan kemmynieth yethek. Yma hwans hemma dhe vos an kynsa kamm yn-rag ha ni ow kwruthyl furv savonek a’gan taves. Mes nyns eus meur a wovenek dhymmo vy (po dhe lies Kerneweger arall) an kuntelles ma dhe digelmi an gudynn yethek ma. Ynwedh, Kernewegoryon tramor -- kepar ha my -- a grys na vo agan levow klywys vydholl, drefenn na yllyn ni mos dhe’n kuntelles ma, po kavoes kedhlow a’n hwarvos!

Ytho, my a wrug sina an pysennek, may fo ow lev klywys. Mes yma hwath doutys dhymm. Skriforyon an pysennek a vynn gweles “displegyans diduek [impartial development] a furv skrifys savonek a’n taves Kernewek”. Dell grysav, nyns eus den vydh a yll displegya system yn tiduek. Pubonan a woer lowr a’n taves may hallo kesoberi rag gwruthyl an savon skrifys ma a’n jevia ragvreusow ha kryjyansow a-dro dhe furv a-dhevis a’n yeth. Ha ny vynn Kernewegoryon chanjya aga yeth dres nos drefenn neb bagas a yethoryon dhe leverel i dhe dhisplegya lytherennieth nowydh. Martesen, an gwella a yllyn ni dhe waytya yw lytherennieth mar gasadow dhe bub bagas ages dh’y gila! Mes res yw dhyn ni assaya. 

Drog yw genev na bostis vy de -- yth esen vy ow vyajya a Virjinia an Howlsedhes dhe Voston, Massachusetts, le may fydhav bys dy’ Yow vyttin. My a lywyas omma y’n karr, dres moy es eth our, ytho pur skwith en vy nyhewer. Mes splann yw bos yn Boston arta. Kyn hwrug vy removya dhe Baltimore nans yw diw vlydhen, my a’m beus hwath lies koweth yn Massachusetts, ha lowen vydhav dh’aga gweles an seythun ma. Ha my omma, res yw dhymm oberi tamm yn lyverva Harvard, ha gul nebes taklow erell y’n Bennskol, mes dre vras y fynnav diskwitha hag omlowenhe gans ow hothmans. Ha (heb mar) skrifa moy a Gernewek rag an blog ma! 

Klywansow-afydhya (confirmation hearings) John Roberts a dhallath dy’ Lun y’n Senedh. Roberts re beu henwys yn kynsa le rag lenwel an esedh gesys gwag dre omdennans Justis Sandra Day O’Connor, mes wosa mernans Pennjustis William Rehnquist nans yw seythun, Lywydh Bush a dreylyas y dowl, ha henwel Roberts dhe sywya Rehnquist avel Pennjustis Breuslys Ughella an Statys Unnys.

Yma sywyansow poes dhe’n hanwans ma. Pan vydh Roberts afydhys avel Pennjustys -- ha nyns eus meur a dhout ev dhe vos afydhys -- ny vydh formyans (composition) politek an Vreuslys chanjys yn feur. Rehnquist o gwithador, ha Roberts (dell hevel) yw gwithador ynwedh. Justis O’Connor re beu onan a’n levow livrel y’n Vreuslys, ytho gorra Roberts yn le O’Connor a via chanj brassa ages y worra yn le Rehnquist. Hag y’n ayrgylgh politek a-lemmyn -- may ma lies Amerikan ha lies esel an Senedh owth arvreusi (criticize) an lywydh rag gorthyp lent an governans dhe’n terroes yn Louisiana ha Mississippi -- possibyl yw nag eus skoedhyans lowr dhe Bush may hallo herdhya hanwesik gwithadorek arall dre’n Senedh dhe’n eur ma.

Mes martesen nyns yw henna towl an lywydh. Yma kyhwedhel y fynn Bush henwel Alberto Gonzales, Pennlaghyas (Attorney General) an Statys Unnys, dhe sywya O’Connor. Ny vydh Gonzales dewis plegadow dhe livrelyon awos y lavarow a-dro dhe wiryow kemmyn an brisners yn Kammas Guantanamo, Kuba, mes ny vydh ev plegadow dhe withadoryon awos lies anedha dhe grysi Gonzales dhe skoedhya gwiryow benynes dhe dhewis avortyans (abortion). Yn neb kas, Justis O’Connor re leveris hi dhe besya yn hy soedh bys pan vydh hy sywyas (piwpynag a vo) afydhys.

Pennjustis Rehnquist re verwis

 

Ha’n dewisyans Almaynek ow nesa, my a vynna ri pella kedhlow a’n partiow politek ha’ga ombrofyoryon. (Notenn: Hemm yw blog, nyns yw erthygel nowodhow. Y kevir ow breus ow honan kemmyskys gans an gwiryow y’n deskrifansow a syw!) Yma lies parti yn Almayn, mes an re ma yw an hwegh brassa:

CDU: Unnyans Gweriniethek Kristyon. Hemm yw an brassa parti gwithadorek yn Almayn, hag y’n eur ma an brassa parti herwydh an niver a skoedhyoryon. Penn an parti yw Angela Merkel, neb yw aga ombrofyer rag an Chansloredh Keffrysel. Mar kwra an CDU gwaynya galloes y’n dewisyans ma, Merkel a vydh an kynsa benyn dhe vos Chanslores Keffrysel Almayn, hag ynwedh an kynsa Chansler dhiworth an kyns Repoblek Gweriniethek Almaynek (Almayn Est). Yma tus re gehevelis Merkel dhe Margaret Thatcher.

CSU: Unnyans Kowethasel Kristyon. An CDU yw parti an ‘withadoryon gowethasel’ (social conservatives) a-dreus Almayn oll, mes yn Stat Rydh Bayern -- brassa stat Repoblek Keffrysel Almayn -- an le ma y’n kammneves politek yw lenwys gans an CSU. Hwoerbarti an CDU yw an CSU, ha warbarth an dhew barti a form unn bagas y’n Bundestag. Penn an CSU yw Edmund Stoiber, Menysterlywydh Bayern (henn yw soedh kehaval orth soedh ‘governour’ y’n Statys Unnys). Stoiber a ombrofyas avel Chansler a-barth an CSU ha CDU y’n diwettha dewisyansow senedhek yn 2002; kynth usi ev ha’y barti ow skoedhya Merkel y’n dewisyans ma, ev re offendyas raglevoryon yn statow erell Almayn a-gynsow gans y lavarow antemprys.

FDP: Parti Gweriniethek Rydh. An FDP yw parti ‘livrel’ Almayn, mes ‘livrel’ herwydh styr koth an ger na: i a vynn gwitha rydhses personel, iselhe tollow, ha lehe myns an governans. Yn Amerika, ni a’s hanwsa ‘gwithadoryon fiskel’ po ‘libertaryon’. Penn an parti yw Guido Westerwelle, den nebes yowynk dhe lenwel soedh a’n par na, hag igor a-dro dh’y gethreydhogneth (gwynn agan bys a pe henna possibyl rag ombrofyer lywydhel y’n Statys Unnys!). Kyn nag yw an FDP parti bras, i re beu rann a lies kesgovernans, ha dell hevel lemmyn, i a vynn gul kesgovernans gans an CDU/CSU mar kwrello an tri farti ma kemmeres moy es hanter an esedhow y’n Bundestag -- ha henn yw fest possibyl.

SDP: Parti Gweriniethek Kowethasel. Hemm yw parti ‘Lavur’ Almayn, hag ymons i lemmyn yn kesgovernans gans an Re Las (gwel war-woeles). Kepar ha’n parti Lavur yn Breten Veur, an SDP re gollas nebes a’ga skoedhyoryon a-dhia an diwettha dewisyans. Fest possibyl yw i dhe gelli an dewisyans, kynth yw an niverow-poll ogas y’n eur ma. Penn an parti yw an Chansler Keffrysel a-lemmyn, Gerhard Schröder. Dell hevel, Schröder yw hwath meurgerys gans an Almaynyon, kyn nag yw y barti mar gerys dell o yn 2002. Mes kynth eus moy a skoedhyans rag an CDU/CSU es rag an SDP y’n eur ma, Almaynyon re leveris yn pollow dell via gwell gansa kavoes Schröder ages Merkel avel Chansler y’n governans nowydh.

Bündnis ’90/Die Grünen: Keffrysyans ’90/An Re Las. Parti Glas Almayn yw hemma, ha rann an kesgovernans a-lemmyn. (Gwynn -- po glas -- agan bys a kalla parti a’n par na bos rann an governans y’n Statys Unnys!) Penn an parti yw Joschka Fischer, lemmyn Menyster Estrenyek Almayn. Fischer ha’y barti re gollas nebes a’ga skoedhyans wosa bysmer henwys an “Visa-Affäre” (an Negys Visa) hevlyna. Parti byghan yw an Re Las, tamm brassa ages an FDP, mes kepar ha’n parti na, y fons bos pur alloesek mar kallons i gul kesgovernans gans parti brassa -- y’n kas ma, an SDP -- y’n Senedh nowydh.

Die Linkspartei: Parti an Kledh. Hemma yw parti nowydh, gwrys gans an kyns PDS (Parti a Gowethasieth Gweriniethek) ha parti kledhek (left-wing) arall henwys an WASG. An PDS yw er parti soedhogel (kemmynegorek) an Repoblek Gweriniethek Almaynek, ha ny gemmeras meur a raglevow yn-mes an kyns Almayn Est; an PDS ha’n WASG re erviras kesoberi rag assaya dhe gavoes moy a raglevow hag a esedhow y’n Bundestag. Y’n dewisyans 2002, ny wrug an PDS gwaynya saw dew esedh y’n Senedh. Yma dew benn dhe’n Linkspartei: Gregor Gysi a’n PDS hag Oskar Lafontaine a’n WASG (ha, kyns henna, a’n SDP).

Moy dhe sywya...

Dewisyans Almaynek

 

Dhe’n 23a ha’n 24a a vis Gwynngala, y fydhav yn Penn Moenek (Mineral Point), Wisconsin, ow tyski klas kernewek rag dallethoryon avel rann a’n 13ves Goel Kernewek ha Lowender Keltek Blydhenyek. Penn Moenek yw tyller pur deg yn Wisconsin an Sothwest, le may hwrug lies Kernow ha Kembro trevesiga y’n nownsegves kansblydhen, awos an balyow plomm y’n ranndir. Y hyllir hwath gweles nebes chiow drehevys gans an drevesigyon gernewek ena, yn le henwys Pendarvis. An chiow ma veu restorys y’n 20ves kansblydhen gans Bob Neal hag Edgar Hellum, ha gwithys yns lemmyn gans Kowethas Istorek Wisconsin. (Y kevir pella kedhlow a Bendarvis, Neal, ha Hellum omma.)

Aswonnys yw Penn Moenek hedhyw avel kresenn wonisogethek rag Amerikanyon a linyeth kernewek, hag y fydh meur a ilow, hwedhlow, hag istori kernewek dhe’n Goel. Y fydh ynwedh spas a dhyski kernewek, ytho mars esowgh ow mos dhe Benn Moenek an mis ma, gwrewgh omrolya! Rag pella derivadow a’n Goel, ha rol dien an darvosow ha gwrythyoryon (performers), holyewgh an gevrenn ma. 

Ottomma nebes geryow erell rag kartennow-gwari:

Sowsnek		Kernewek
rank		renk (h. gor.)
ace		as* (h. gor.); A
king		myghtern (h. gor.); M
queen		myghternes (h. ben.); V
knave		gwas† (h. gor.); G
jack (SUA)		jakka (h. gor.); J
court card, face card		kartenn liw (h. ben.)
pip card, number card		kartenn wynn (h. ben.)

* Williams a brof ‘byd’ (f. 3)
† Williams a brof ‘knava’ (f. 294); ‘gwas’ yw herwydh Ray Edwards yn Alys (f. 94)

Notennow:

Kepar ha kynsa rann an erva, lies a’n geryow a-ugh yw tennys dhiworth gerlyver N.J.A. Williams; as, jakka, ha kartenn wynn yw ow frofyansow ow honan.

Ny wonn pennfenten an ger ‘byd’ rag ace profys gans Williams; ‘as’ yw ger keswlasek, dhe’m breus vy, ytho my a’n usyas omma.

Williams a re ‘knava’ rag knave, mes gwell yw genev treylyans Ray Edwards, ‘gwas’, kehaval orth hanow frynkek an gartenn ma, valet. An ger Jack a dheuth y’n kynsa a’n gwari-kartennow sowsnek Oll an Peswar (All Fours), ynno mayth yw gwas an sewt trygh henwys ‘Jakka’ (Jack). Yn Amerika, dhe’n lyha, an ger ma re gemmeras le an ger knave yn tien.

‘Kartenn liw’ (dhiworth gerlyver Williams) yw dewis pur dha rag court card; ‘kartenn wynn’ yw ow frofyans rag pip card; dornas a gartennow heb kartenn liw yw henwys carte blanche yn lies gwari frynkek.

My a brof an berrheansow A, M, V, ha G rag an As, an Myghtern, an Vyghternes, ha’n Gwas.

Moy dhe sywya…

Gwariow kartennow ha kartennow-gwari I

 

“Dewisyans?” a wovynnowgh. “A nyns yw hemma re a-varr rag post a-dro dhe dhewisyansow 2006?” Wel, nyns yw a dhewisyans amerikanek a skrifav omma -- soweth, res yw dhyn gortos rag henna -- mes dewisyans almaynek. Le es diw seythun alemma, dhe’n 18ves a vis Gwynngala, y fydh dewisyans senedhek yn Almayn. 598 esel an Bundestag a vydh dewisys, hag anedha governans nowydh a vydh formyes.

System dewisyansek (electoral) Almayn yw pur dhihaval orth an system y’n Statys Unnys. Omma, eseli agan Kuntelles yw dewisys yn unnik dre gemmeres an brassa rann a raglevow y’ga stat po pastell-vro. Mes yn Almayn, nyns yw saw hanter a’n eseli dewisys y’n fordh ma. An 299 esel arall yw dewisys herwydh system a gannasedhyans kemusurel (proportional representation), mayth yw an esedhow rennys ynter an partiow herwydh an kemusur a raglevow rag pub parti.

Ytho pub burjes almaynek a raglev diwweyth: unnweyth rag ombrofyer yn y bastell-vro y honan, hag unnweyth rag hanow neb parti. Yma dhe bub parti rol a ombrofyoryon, ha mars yw (rag ensompel) ugens esedh res dhe neb parti dre gannasedhyans kemusurel, an kynsa ugens ombrofyer war rol an parti na a vydh henwys dhe’n Senedh. Mes rag kavoes esedhow dre gannasedhyans kemusurel, res yw dhe barti po kavoes 5% a’n raglevow-parti po gwaynya tri esedh dre dhewisyans didro (direct election) y’n pastellow-bro. An rewl ma a surha na vydh an Bundestag lenwys gans kannasow dhiworth partiow byghan hag eythavorek (extremist) -- an pyth re hwyris yn fenowgh yn Almayn dhe dermyn an Repoblek Weimar.

Wosa an dewisyans, eseli an Senedh nowydh a omguntell rag formya governans nowydh, ha dewis an Bundeskanzler (Chansler Keffrysel [Federal]). An Chansler Keffrysel yw penn an governans, kepar ha Pennvenyster an Rywvaneth Unnys po Lywydh an Statys Unnys. (Yma ynwedh Lywydh Keffrysel yn Almayn, mes ev yw penn an stat hepken, ha nyns eus dhodho meur a alloes politek.) Awos bos lies parti yn Almayn, yn fenowgh yth yw res dhe dew barti po moy gul kesgovernans (coalition), ha dre vras penn parti brassa an kesgovernans a dheu ha bos an Chansler Keffrysel.

Moy dhe sywya… 

My a redyas hedhyw vyttin bos marow William Rehnquist, Pennjustis Breuslys Ughella an Statys Unnys. Nyns yw an nowodhow ma sowdhan -- Rehnquist re beu klav gans kanker dres lies mis, ha dres blydhynow re beu kyhwedhlow (rumors) ev dhe omdenna kyns pell. Rehnquist o aswonnys avel onan an levow an moyha gwithadorek (conservative) y’n Vreuslys, ha didheurek vydh gweles piw a vydh henwys gans Lywydh Bush rag kemmeres y le.

Y’n diwettha dewisyans lywydhel, an Vreuslys Ughella o mater a vern dhe lies raglever amerikanek, rag y leverys an nessa lywydh dhe gavoes lies spas a henwel justisyow nowydh. Hag apert yw lemmyn henna dhe vos gwir: y’n eur ma, yma dew esedh (yn mysk naw) gwag yn lys-lagha ughella agan bro. Yma John Richards -- henwys dhe’n Vreuslys a-gynsow rag lenwel an le gesys gwag gans omdennans Justis Sandra Day O’Connor -- ow kortos afydhyans gans an Senedh. Ny wodhor meur yn y gever, mes y leverir ev dhe vos gwithador ha styryer straght (strict constructionist) an korf-lagha.

Mars yw Roberts degemmerys gans an Senedh (ha nyns eus meur a dhout y’n mater na), ha mars yw gwithador arall henwys yn le Rehnquist, fest possibyl yw an Vreuslys dhe vovya dhe’n tu deghow. Drefenn justisyow dhe soedha dres bywnans, tus an Statys Unnys a wra bywa gans sywyansow an dhiw hanwesigeth (nomination) ma dres lies blydhen. Ha henna a worr own ynnov vy. Mars a an Vreuslys ha bos moy gwithadorek, Amerikanyon -- dres oll benynes hag eseli a vagasow iselrivek (minority) -- a yll kelli nebes a’gan gwiryow kemmyn, gwiryow afydhys gans an Vreuslys Ughella y’n termyn yw passyes, mes enebys gans elvennow moy gwithadorek y’gan bro hag y’gan governans. 

Ha my ow pareusi ow fostow de ha dygynsete, yth esen vy ow peuri y’n Gesroesweyth, ow redya an nowodhow trist usi ow tos dhiworth Louisiana ha Mississippi. Euthek lowr o gweles an gollva gwrys gans annawel (hurricane) Katrina, mes gweth hwath yw gweles an divoetter, dises, ha distruyans a’s sywyas. Ha’n gwettha oll, martesen, yw an omglywans na wrug an awtoritys lowr rag surhe sawder an dus -- dres oll, an dus voghosek -- y’n ranndir kyns an darvos, ha’n omglywans na wrellons i lowr rag ombareusi erbynn kepar darvosow y’n termyn a dheu. Dell hevel dhe lies Amerikan y’n eur ma, agan governans re spenas re a dermyn -- ha re a arghans -- a-barth an Morbleg (Gulf) Iranek, ha re voghes a dermyn hag a arghans a-barth Morbleg Meksiko. 

Dell welowgh, yma semlant nowydh dhe’n blog ma. A wrug vy dyski HTML mar snell may hallen vy gul hemma oll wosa unn seythun a studhya? Na wrug. Ober Thomas Leigh yw hemma, ha gonn meur ras dhodho a’n skantlyn nowydh ha’n delinyans titel splann a wrug ev. 

My a gar gwariow kartennow, ha nyns eus meur skrifys a-dro dhedha yn Kernewek. Dre vras, kales yw kavoes geryow rag kartennow-gwari yn gerlyvrow Kernewek, a-der gerlyver Sowsnek-Kernewek N.J.A. Williams. Ynwedh, nebes kartennow-gwari yw kampoellys yn Alys y’n Vro a Varthusyon, treylys a’n Sowsnek gans Ray Edwards. Ytho my a vynn dyllo gerva vyghan tennys a’n diw bennfenten ma, gans ow frofyansow ow honan. (Notenn: y kevir oll an geryow a syw, marnas an re merkys gans * po †, yn gerlyver Williams):

Sowsnek		Kernewek
suit		sewt (h. gor.)
clubs		mellyon (h. kun.)
diamonds		kwarels* (h. gor. l.)
hearts		kolonnow (h. ben. l.)
spades		palyow (h. ben. l.)
trump		trygh† (h. gor.)

* Williams a brof ‘dyamons’ (f. 90)
† Williams a brof ‘trump’ (f. 392)

Notennow:

An ger club yn Sowsnek a dheu a’n sewt bastone ‘fustow’ yn kartennow italianek. Yn kartennow italianek, spaynek, ha portyngalek -- kepar hag yn kartennow tarokk (tarot, dhiworth an ger italianek tarocco) -- arwoedh an sewt ma yw fust. Mes an arwoedhow-sewt sowsnek a dheu dhiworth Pow Frynk, le may henwir an sewt ma trèfle ‘mellyonenn’.

Yn Pow Frynk, hanow an sewt ma yw carreau, an pyth yw ‘leghenn’ po ‘kwarel’ yn Kernewek. My re dhewisas ‘kwarels’ rag hanow an sewt ma, ger kehaval orth carreaux, mes martesen ‘legh’ (unnplek ‘leghenn’) a via gwell gans tus erell. Yn y erlyver, Williams a brof ‘dyamons’, dhiworth an ger sowsnek diamond, mes rag deskrifa roth an arwoedh, an ger ‘losanjow’ a via gwell (gwelewgh gerlyver Nance, f. 104, ha gerlyver Williams, f. 90). Dell grysav, ny gevir an keth ger rag an gemm ‘adamant’ ha’n shap ‘losanj’ saw yn Sowsnek, ytho an ger kernewek ‘adamantys’ ny via dewis da rag hanow an sewt ma.

An ger spade yn Sowsnek a dheu a’n sewt spade ‘kledhedhyow’ yn kartennow italianek. Yn kartennow tarokk, ha kartennow dhiworth Europ a’n barth deghow, arwoedh an sewt ma yw hwath kledha. Yn Pow Frynk, bro enesik agan arwoedhow-sewt ni, byttegyns, hanow an sewt ma yw pique, ‘pik’. Mes yn Kernewek, gwell via genev usya ‘pal’, an ger profys gans Williams -- da yw rag deskrifa shap an arwoedh, ha gwiw yw rag Kernow, gans hy istori a balyow ha dus bal.

An ger trump a dheu a’n ger italianek trionfo ‘trygh’ yn italianek, drefenn kartenn a’n sewt ma dhe fetha kartennow a bub sewt arall.

Rag pella derivadow a’n istori a wariow kartennow ha kartennow-gwari (yn Sowsnek), gwelewgh an wiasva ma.

Moy dhe sywya… 

Pan wrug vy dalleth an blog ma, my a’n henwis “An kynsa blog Kernewek (dell grysav) y’n Gesroesweyth”. Mes hedhyw, ow howeth Thomas Leigh a skrifas dhymm gans an nowodhow ev dhe gavoes blog arall -- dyllys yn mis Ebryl 2005 -- gans post yn Kernewek. My a hwithras pella, ha kavoes an blog ma, a hedhis yn mis Genver 2005. Y’n gwettha prys, byttegyns, ny grysav bos an blogyow ma byw y’n eur ma. Ynwedh, skrifys ens dre vras yn Sowsnek, ytho, mar ny allav afydhya bos hemma an kynsa blog gans postow kernewek, y hallav hwath leverel y vos an kynsa blog y’n Gesroesweyth skrifys yn Kernewek hepken!